مختصری از زندگانی شاعر نامدار ترکمن مختومقلی فراغی

زندگی شخصیمقارن با فتنه و آشوب های افشار ها ، در شمال خراسان

در روستای گرکز جرگلان که اکنون جزء خاک خراسان شمالی و

شهرستان بجنورد است کودکی پا به دنیا نهاد که پدرش او را مخدوم قلی نام نهاد .

جد مختوم قلی فراغی ، مختوم قلی یوناچی نام داشت (1720-1654 میلادی )

وی بسیار تنگدست و فقیر بود و از طریق آهنگری ، زرگری ، چرمسازی ،

و خدمت دهقانی گذران روزگار می کرد . یوناچی در سال 1694 میلادی

یعنی در سن 40 سالگی ازدواج کرد و در سال 1700 صاحب پسری شد

که او را دولت محمد نام نهادند . دولت محمد به جهت اینکه در سن پیری

پدر متولد شد به قری مل یعنی ملای پیر شهرت یافت . وی آزادی تخلص می کرد .

از او آثاری چون وعظ آزادی ، حکایت جابر انصار ، مناجات و

اشعاری چند در غالب غزل ، قصیده و رباعی به یادگار مانده است.

دولت محمد پنج پسر داشت و یکدختر ، که مختوم قلی سومین آنهاست .

سال تولد مختوم قلی را 1733 میلادی برابر با 1112 شمسی ذکر کرده اند

و سال وفات  او را 1790 میلادی یعنی 1169 شمسی آورده اند

وی در زمان وفات 57 سال سن داشته است .عصر مختوم قلی عصر

اغتشاش بود عصر باقی مانده از از خاکستر دوران نادر ، وی در فاصله

مرگ نادر و جلوس کریم خان زند در سنین 6 تا 16 سالگی کاز چوپانی و دهقانی

 و زرگری را تجربه کرد . در همین زمان احمد خان درانی بنیانگذار افغانستانجدید

نیز در پی چشم طمع به متصرفات نادر از عوامل اغتشاش در ایران بود

به همین منظور از بزرگان ترکمن تقاضای کمک کرد در نتیجه تعدادی

از جوانان ترکمن به فرماندهی چاودیر خان به سوی افغانستان گسیل شدند .

عبدالله یکی از برادران مختوم قلی نیز با آنها همرا بود که در راه کشته شد .

محمد صفا برادر دیگر در جستجوی عبدالله برآمد و او نیز در راه افغانستان

به دست دشمنان کشته شد . مختوم قلی تاثرات قلبی خود را از این دو واقعه

در طی مرثیه ایی قراء با سوز و گدازی تمام بیان کرده است .

اما خود مختوم قلی ، وی معلومات اولیه خود را نزد پدر فرا گرفت و

پس از پدر تحت تعلیمات شخصی به نام نیاز صالح قرار گرفت و در خدمت

این استاد بود که با علوم دینی مثل فقه ، حدیث ، تفسیر و کلام آشنا شد

.و به مطالعه تاریخ قصص قرآن و عقاید فرزانگان پرداخت . شوق درونی

او را بر آن داشت که از مدرسه ادریس بابا در محل قزل آیاق به بخارا برود

در بخارا با نوری کاظم بن باهر آشنا شد که برای تدریس دعوت شده بود .

این آشنایی منجر به دوستی عمیق بین آنها شد . با پیدا شدن دو دستگی بین طلاب ،

ابتدا نوری و سپس مختومقلی بخارا را ترک گفتند و راه افغانستان و هندوستان

را در پیش گرفتند . مختومقلی در طی این سفر که 6 سال طول کشید

بعد از سیر و سیاحت در هندوستان از طریق کابل به ازبکستان و

سپس ترکمنستان رفت و با سفارش مدرسین مدرسه خواجه احمد یساوی

برای تحصیل عازم مدرسه شیرغازی شد که در شهر خیوه قرار داشت .

مختوم قلی در مدرسه شیر غازی با علوم و ادبیات شرق آشنا شد و

در سال دوم تحصیل بود که استاد اورا خلیفه خود کرد . وی پس از سه سال

مدرسه شیر غازی را ترک گفت و به اطراف اترک آمد و در آنجا ساکن شد و

عاقبت نیز در روستای آق توقای از توابع شهر مراوه تپه دارفانی را وداع گفت

و در همان مکان نیز به خاک سپرده شد . اینک هر ساله در 27 اردیبهشت

مراسم سالروز تولد او با شکوه هرچه تمام تر با حضور شاعران و

دوستداران این شخصیت برجسته از دو کشور ترکمنستان و ایران در

همان مکان آرامگاه او برگزار می شود .تحصیلات ابتدایی و زبان ‌های

فارسی و عربی را نزد پدر خود آموخت ، سپس برای تحصیل به

مدرسه شیر غازی در خیوه رفت و پس از آن سفر های دیگری نیز داشت ؛

از جمله به بخارا و افغانستان و هندوستان .او در جوانی عاشق دختر خاله

خود منگلی شده بود که نتوانست به او برسد ، بعد با دختری به ‌نام

آق غیز ازدواج کرد و از او دو فرزند به نام ‌های بابک و ابراهیم داشت که

هر دو در کودکی از دنیا رفتند .مختوم قلی در سال ۱۱۹۸ هجری در

کنار چشمه اباساری در دامنه کوه سونگی داغ درگذشت، پیکرش را

بر شتر سپیدی نهاده به روستای آق توقای در ۴۰ کیلومتری غرب

مراوه تپه ( شمال شرق استان گلستان ) بردند و در جوار

آرامگاه پدرش به خاک سپردند . شعرمختوم قلی در شعر خود

مسائل اجتماعی و سیاسی را مورد توجه قرار داده و به اتحاد

ترکمن‌ ها و تقبیح جنگ‌ های آن دوران می‌ پردازد . او هم‌ چنین

مسائل اجتماعی نظیر تعدد زوجات ، سواد آموزی و نقش زنان در جامعه ،

فقر و اختلاف طبقاتی و معضل مواد مخدر را مورد توجه قرار می ‌دهد .

او به دلیل کنایاتش به روحانیان و صوفیان مورد تحریم قرار

گرفته و محاکمه شده و به ‌طور کلی مورد غضب اغلب خان‌ ها و

قدرتمندان زمان خود بود . آنگاهدر دهه ۱۳۷۰ در ایران آرامگاهی

برای مختوم ‌قلی فراغی ساخته ‌شد . ساخت این آرامگاه در

سال ۱۳۷۸ پایان یافت و در ۲۸ اردیبهشت هم ‌زمان با سالگرد

تولد او با حضور و سخنرانی صفر مراد نیازوف رئیس جمهور

وقت ترکمنستان و عطا الله مهاجرانی وزیر وقت فرهنگ و ارشاد

ایران افتتاح شد .در زادروز فراغی همواره جمعیت زیادی از

مردم منطقه و مقامات دولت ترکمنستان به این آرامگاه می ‌آیند . 

اهمیتبیشتر اشعار او در جنگ‌ های آن دوران نابود شده ،

اشعار باقی ‌مانده او در دهه ۱۸۷۰ توسط آرمینیوس وامبری محقق

ادبی و شرق‌ شناس مجار جمع آوری شده و در کتابخانه بریتانیا

نگهداری می ‌شود . سه دهه پیش از وامبری هم مختوم قلی توسط دو

محقق لهستانی به نام ‌های بوریهو و آلکساندر شودزکو به دنیا معرفی شده‌ بود .

محمد علی جمال زاده مختوم قلی را فردوسی ترکمانان نامیده است . 

زندگی و اوضاع اجتماعی و سیاسیمختوم قلی فراغی اندیشمند

مسلمان و شاعر بزرگ ترکمن فرزند دولت محمد آزادی از ترکمن های

گوگلان تیره گرکز از دسته قیشق لر در ناحیه گینگ جای در حومه

حاجی قوشان شمال شرق گنبد کاووس متولد شد . مختوم قلی معلومات و

تربیت ابتدایی را نزد پدر فرا گرفت . شاعر در این باره چنین می گوید :

دعا قیلسام جبر جفا اکثر دورعلم اوگرادان استاد قبلام پدر دورترجمه:

جبر و جفا زیاد است بخاطرش دعا می خوانم  معلم و استاد پدر است .

مختوم قلی ابتدا در محل قزل آیاق در مدرسه ای به نام « ادریس بابا »

مشغول به تحصیل می شود . سپس برای ادامه تحصیل به بخارا می رود .

شاعر نازک خیال ترکمن اتحاد مسلمانان را تنها راه نجات از فقر و

فلاکت و آبادانی مملکت می داند . او در بسیاری از اشعار خود

به این مسئله اشاره کرده است . هنگامی که نادرشاه ( 1747 – 1688 م )

از دنیا رفت بین بازماندگانش اختلاف زیادی بروز کرد .

 شاعر در مرثیه هایی به نام « عبدالله » « بولار گلمدی » و « چودیر خان »

سوگ و ماتم خود را کاملا نمایانده است . مختومقلی ابتدا مادر،

سپس در سن 27 سالگی پدر بزرگوار خود دولت محمد آزادی را از دست می دهد .

در سن 20 الی 30 سالگی دچار یکی انقلاب درونی و روحانی شد .

به عبارت دیگر ازخواب غفلت بیدار گشت و از هوی و حب نفس فارغ شد

و به فراغی تخلص یافت . از آن پس به سلوک عرفانی و طریقه نقشبندیه در آمد .

 مقام ادبی و دیوان مختوم قلی فراغیدر خصوص شخصیت ادبی مختوم قلی

همین قدر کفایت می کند که بگوییم تا کنون کسی نتوانسته در

غنای ادبیات ترکمن آنچنان که او نموده ، رخ نماید . هیچ یک از

شاعران ترکمن نتوانسته اند به مرتبه علمی و ادبی او برسند . نه شهرت فراغی

را داشتند و نه سبک و دیدگاه خاص او را ، بی شک مختوم قلی بانی

ادبیات نوین ترکمن بود . دیوان معروف او گنجینه گران بهای ترکمن ها تا امروز است .

در این دیوان غوامض و پیچیدگی های فنی ادباء و شعرا و مقتدمین

که به زبان ترکمنی می نوشتند به چشم نمی خورد .نوآوری ایشان در

ادبیات ترکمن و نقش محوری او در این سمت گیری به گونه ای است

که جمال زاده او را فردوسی ترکمن ها نامیده و مقام او را در احیاء

ادبیات و فرهنگ ترکمن چون او تلقی کرده است .اشعار او آکنده از

مضامین دینی و تعلیمی است و در بعضی از اشعار او روح حماسی

به دودمانش تلقین می شود و بدان وسیله ترکمن ها به جهاد در

برابر ظالمین دعوت می شوند . کتاب او مهمترین منبع قابل اعتماد است

که می توان تصویری صحیح از زندگی ترکمن ها در آن شرایط ارایه داد .

شاید بدان مناسبت بود که مورخ و شرق شناس مشهور ، پروفسور برتلس

مختوم قلی را به جام جم تشبیه کرده است . شاعر خود در جایی می گوید :

« مختوم قلی، رسالت تو در این است که هر آنچه حق یافتی آن را بر زبان آوری

در خلوت و سکوت مردن تو را تحقیر می کند . »وامبری که هفتاد سال بعد

از وفات شاعر از منطقه ترکمن صحرا سفر می کرد ، نوشته است :

« اشعار مختوم قلی دارای جنبه خاصی است و به این معنی که

اولا نمونه کاملی از زبان ترکمنی را بدست می دهد،

ثانیا در نوشته های او یک قاعده و نظم محکمی وجود دارد که در سایر

آثار ادبی شرق بندرت یافت می شود . اشعار مختوم قلی سبب اتحاد

طوایف ترکمن که با هم سر جنگ داشتند گردیده است . »

اشعار فراغی چنان بر زبان ها توسط طبقات مختلف مردم مسلمان

ترکمن شایع و منتشر گشت که اگر ادعا شود در سرزمین ترکستان

اکثر مردم کم و بیش ابیاتی از آن را به خاطر دارند ، زیاد اغراق نخواهد بود .

شهرت مختوم قلی محدود به ترکمن ها و ترکستان نشد .

در افغانستان نام مختوم قلی یاد آور مفاهیم معنوی حماسی آمیخته

با مبانی دینی بود . گذشته از ترکمن ها، در بین اقوام کرد ، فارس و ترک

همجوار با مناطق ترکمن نشین ابیات  او حکم ضرب المثل پیدا کرده بود .

تعدادی از فضلا و ادبای ترکمن و غیر ترکمن بر این اتفاق نظر دارند

که اشعار مختوم قلی در اصل حدود 700 بیت بوده ولی هم اکنون فقط

200 بیت از آن به یادگار باقی مانده است . در جمهوری ترکمنستان

در آرشیو مرکز اسناد مختوم قلی نسخه های خطی دیوان مختوم قلی

نگهداری می شود . پاره ای از این آثار ناظر بر تفسیر ابیات فراغی

و نقل روایات آن بوده و بخش دیگر به تحلیل مواضع فکری و عقیدتی

شاعر پرداخته است . لازم به ذکر است که دیوان مختوم قلی فراغی

هم اکنون به چند زبان زنده ی دنیا مثل انگلیسی ، روسی ، فارسی و ...

ترجمه و چاپ شده است .مختوم قلی بالاخره در سال 1790م در کنار

چشمه عباساری در دامنه کوه سونگی داغ بدرود حیات گفت

روحش شاد و یادش همیشه گرامی